شارنيوز- اخبار سقز

«کُردستانِ عراق» یا «کُردستان» و «عراق» ؟

در هفته‌های گذشته تحلیل غالب در میان طرفداران نوری‌ مالکی مبنی بر دست داشتن کُردها در بحران اخیر عراق به بسیاری از روشنفکران، فعالین سیاسی و حتی دولت‌مردان ایرانی نیز سرایت کرد تا جایی‌که از درون تعدادی از تحلیل‌ها و موضع‌گیری‌های‌ ارائه شده در رسانه‌ها و فضای مجازی، علاوه بر اینکه کُردها به خیانت علیه عراق و نمک‌نشناسی در قبال ایران متهم شده‌اند، کشتار وحشیانه‌ی آن‌ها توسط صدام حسین نیز به نحوی قابل درک قلمداد شده‌است. واقعیت این است که به راحتی نمی‌توان تحولات و بحران‌های سیاسی عمیق و تاریخی در منطقه‌ی خاورمیانه را تنها به رویکردهای ساده‌‌، احساسی، ناآگاهانه و یا توهین و افترا فروکاست. متأسفانه دامنه‌ی این جوزدگی‌ها به حدی گسترش یافته که از یک سو تعدادی از ملی‌گراهای افراطی مرکزنشین و خارج‌نشین ایرانی نسبت به خطر تجزیه‌ی ایران هشدار می‌دهند و از سوی دیگر عده‌ای از ناسیونالیست‌های افراطی کُرد علاوه بر عراق از ضرورت تجزیه‌ی ایران و ترکیه و… سخن می‌گویند بدون آن‌که بسترهای فکری و سیاسی مشترک و لازم برای چنین قیاس‌ها و داعیه‌هایی وجود داشته‌باشد. شکی نیست که رواج رویکردهای احساسی و غیرواقع‌بینانه علاوه بر افزایش تنفر و بی‌اعتمادی، هزینه‌ی اظهار نظر و ارائه‌ی تحلیل‌های واقع‌بینانه را که همه‌ی ما برای فهم وضعیت کنونی به آن نیاز داریم افزایش داده و زمینه‌ی تعامل و گفتگو را نابود خواهدساخت. بر این اساس و با پرهیز از چنین واکنش‌هایی که اکثراً به توهین و هتک حرمت انجامیده‌است به سهم خود ذکر نکاتی را در خصوص این موضوع لازم می‌بینم:

1. عراق به عنوان یک واحد سیاسی برآمده از سلطه‌طلبی و سهم‌خواهی قدرت‌های بزرگ پس از جنگ جهانی اول، هرگز کشوری دارای یک روح ملی مشترک و یک نظام سیاسی عادلانه و دمکراتیک نبوده‌ و به همین دلیل نیز همواره یکی از کانون‌های اختلاف و بحران در خاورمیانه‌ی آشوب‌زده و ناآرام محسوب شده‌‌است. بی‌تردید برای هم‌زیستی مسالمت‌آمیز به چشم‌اندازهای وسیعی از عدالت و آزادی نیاز است که در آن هیچ‌کس احساس تبعیض و نابرابری نکند و باهم بودن به فرصتی برای انسانی‌تر و بهتر زیستن تبدیل شود. چگونه می‌توان با وجود یک قرن خاطره‌ی مرگ و رنج و آوارگی، مردمانی از اقوام و مذاهب گوناگون را بدون وجود مابه‌ازاهای رضایت‌بخش و ملموس فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی به ماندن در کنار یکدیگر ترغیب و تشویق کرد؟

2. بحران کنونی عراق علاوه بر بسترهای تاریخی و سیاسی، نتیجه‌ی غیرمستقیم رفتار قدرت‌های منطقه‌ای (ایران) و فرامنطقه‌ای (آمریکا) در قبال بحران سوریه و هم‌چنین عملکرد غیرقابل دفاع دولت اقتدارطلب مالکی است. بی‌تردید اگر آمریکا و دیگر قدرت‌های غربی به موقع در بحران سوریه دخالت می‌کردند، هم جنگ و آوارگی تا این حد گسترش نمی‌یافت و هم گروه‌های افراطی آن قدر قوی و بزرگ نمی‌شدند که به عراق سرریز کنند. از سوی دیگر اگر ایران سیاست واقع‌بینانه‌تری در قبال سوریه در پیش می‌گرفت و تا این سطح از بشار اسد حمایت نمی‌کرد و یک راه‌حل مناسب‌ را برای تغییر سیاسی مسالمت‌آمیز در سوریه و بازتعریف نقش خود در آینده‌ی این کشور پیگیری می‌نمود اکنون دولت یا آن‌چه تمامیت ارضی عراق خوانده می‌شود چنین به خطر نمی‌افتاد. به بیان دیگر بحران کنونی عراق حاصل اشتباه محاسباتی ایران و آمریکا در قبال بحران سوریه است که در نهایت می‌رود تا منافع مهم این دو قدرت رقیب را در هر دو کشور عراق و سوریه بر باد دهد. به اشتباهات استراتژیک این دو قدرت باید اشتباهات تاکتیکی نوری مالکی در مدیریت عراق را نیز افزود که با عملکرد تمامیت‌خواهانه و حذفی خود، فضای حاکم بر مناطق سنی‌نشین این کشور را برای بهره‌مندی گروه‌های افراطی مهیا نمود. اکنون نمی‌توان انکار کرد که داعش حمایت و همراهی بخش‌های نسبتاً گسترده‌ای از اعراب سُنی را با خود دارد. مالکی هم‌چنین با قطع بخش‌های مهمی از بودجه‌ی مناطق کُردنشین انگیزه‌های لازم برای استقلال کُردها را حتی قبل از حمله‌ی داعش فراهم کرده‌بود. او در حال حاضر نیز که عراق عملاً به سه تکه تقسیم شده‌است هم‌چنان با ادبیاتی نخوت‌آمیز و مبتنی بر تهدید و افترا سخن می‌گوید و علارغم درخواست بسیاری از گروه‌های سیاسی شیعه، سُنی و کُرد حاضر نیست به عنوان بخشی انکارناپذیر از مشکل موجود از پُست خود کناره‌گیری کرده و راه را برای عبور از وضعیت دشوار کنونی هموار نماید. با این وصف دیگر به سختی می‌توان عراق را به پیش از سقوط موصل و سلطه‌ی کُردها بر کرکوک بازگرداند. 

3. در هفته‌های اخیر مسعود بارزانی رهبر اقلیم کُردستان عراق در گفتگو با رسانه‌های خارجی و هم‌چنین در پارلمان کُردستان به صراحت اعلام کرده‌است که کُردها از یک سال پیش تحرکات تروریست‌ها در موصل و اطراف آن را زیر نظر داشته و خود وی در همین ارتباط حداقل دو بار به نوری مالکی هشدار داده‌است اما او در پاسخ گفته که شما مراقب اقلیم خود باشید چون ما همه چیز را تحت کنترل داریم. این ادعای بارزانی تاکنون از سوی هیچ مقام رسمی در دولت عراق تکذیب نشده‌است. بر این اساس علاوه بر این‌که کُردها به لحاظ سیاسی و اخلاقی مسئولیتی در قبال این بحران ندارند بلکه از دولت عراق به دلیل اهمال در انجام وظایف و ناتوانی در حفظ امنیت کشور خصوصاً مناطق کُردنشین شاکی‌ و گله‌مندند.

4. دولت مالکی در سال‌های گذشته همواره بر حضور نظامی و سیاسی خود در استان نفت‌خیز کرکوک اصرار می‌کرد و علاقه‌ای نیز به اجرای ماده‌ی 140 قانون اساسی یعنی بازگرداندن وضعیت جمعیتی مناطق مناقشه‌برانگیز به قبل از تغییرات قومی و نژادی ایجاد شده توسط حکومت صدام نشان نمی‌داد. با این وصف در انتخابات پارلمانی اخیر این کشور، کُردها در مناطق یادشده پیروزی قاطعی به دست آوردند که مشروعیت سیاسی دولت را برای ادامه‌ی سلطه‌ بر این بخش از کُردستان با چالش جدی روبرو کرد به طوری‌که بسیاری از کارشناسان سیاسی این انتخابات را هم‌زمان نوعی رفراندوم برای تعیین سرنوشت این مناطق به حساب می‌آوردند. پس از حمله‌ی داعش و فرار خفت‌بار ارتش عراق از این منطقه، سلطه‌ی نظامی و صرفاً سخت‌افزاری دولت مرکزی نیز از بین رفت. بر این اساس علاوه بر این‌که کنترل مجدد این مناطق توسط کُردها به لحاظ سیاسی و نظامی اشتباه یا گناهی را متوجه آن‌ها نمی‌کند بلکه به لحاظ حقوقی و به پشتوانه‌ی آرای مردم، نوعی اجرای دیرهنگام ماده‌ی 140 قانون اساسی نیز محسوب می‌شود.

5. اکنون این واقعیت بر همه آشکار شده‌است که پدیده‌ی دهشتناک داعش در کوتاه‌مدت و حتی میان‌مدت قابل کنترل و نابودی نیست آن‌هم در حالی‌که این فرقه‌ی تروریستی بر بخش‌های مهمی از مناطق نفت‌خیز عراق و سوریه تسلط یافته‌است؛ اکنون داعش نیز در درون منظومه‌ی حیاتی و مهمی به نام مناسبات جهانی انرژی قرار گرفته‌ که می‌تواند سیاست‌ قدرت‌های غربی را در ارتباط با بحران حاکم بر این دو کشور پیچیده‌تر کرده و به فرسایشی‌تر شدن این جنگ کمک کند. از سوی دیگر کُردها نیز حاضر به بازگشت به موقعیت قبلی‌شان نیستند، آن‌هم در حالی که اکنون با فروش نفت خود از نظر مالی از بغداد مستقل شده‌اند.

و اما گزینه‌های پیش‌روی کُردها در عراق:

1. دولت اقلیم کردستان عراق در اولین انتخاب خود می‌تواند با حفظ مواضع نظامی‌اش خصوصاً در مناطق مورد مناقشه هم‌چنان به وضعیت کنونی ادامه دهد. یعنی نه در فرایند سیاسی عراق مشارکت کرده و نه اعلام استقلال نماید. این وضعیت را می‌توان نوعی انتظار مبتنی بر آمادگی نظامی و سیاسی برای روبرو شدن با تحولات آینده‌ی عراق و منطقه قلمداد کرد.

2. اقلیم کردستان می‌تواند با استفاده از موقعیت ایجاد شده یعنی ضعف دولت مرکزی و در دست داشتن نسبی همه‌ی مناطق کردنشین اعلام استقلال نموده و خود را برای همه‌ی تبعات مختلف و عمیق بین‌المللی و منطقه‌ای آن آماده کند.

3. اما در وضعیت سوم کردها می‌توانند با شرایط جدید و کسب امتیازات بیشتر، همراه با قراردادهای محکم و ضمانت‌های اجرایی قوی داخلی و بین‌المللی به پروسه‌ی سیاسی عراق بازگردند و در کوتاه‌مدت از تبعات نسبتاً خطرناک اعلام استقلال پرهیز نمایند. مطمئناً یکی از پیش‌شرط‌های مشارکت جدید سیاسی می‌تواند حفظ مواضع نظامی و جغرافیایی فعلی و تجدیدنظر در بخش‌هایی از قانون اساسی عراق باشد. بهره‌بردای مستقل از منابع نفت و انرژی کردستان و افزایش سهم سیاسی و اقتصادی کُردها در آینده‌ی این کشور از دیگر امتیازاتی است که می‌توانند مطالبه نمایند. واقعیت این است که دولت مرکزی عراق در موقعیتی نیست که بتواند در برابر این خواست‌ها مقاومت کند. از سوی دیگر کشورهایی چون ایران، ترکیه و آمریکا برای عبور عراق و منطقه از وضعیت خطرناک موجود و حفظ بخش‌هایی از منافع‌شان از چنین توافقی حمایت خواهند کرد؛ توافقی که در صورت نقض مفاد آن توسط دولت مرکزی، حق مردم کُردستان برای اعلام استقلال را به رسمیت شناخته باشد.

کد خبر: 9261